مقدمه :
کاشت گندم:
گندم یک گیاه نیمه مقاوم به شوری است که آستانه تحمل به شوری آن 6 دسی زیمنس بر متر هست و به ازای افزایش شوری از این حد به بعد شروع به کاهش عملکرد می‌نماید. شوری خاک بر خصوصیات مورفولوژیکی مختلف گندم ازجمله رشد دانه، ارتفاع بوته، ساقه و طول ریشه، تعداد ریشه، برگ، سطح برگ، وزن‌تر و خشک، نسبت ریشه به ساقه و میزان کلروفیل تأثیر می‌گذارد.
چندین اقدام فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی مدیریت خاک به تسهیل استفاده ایمن از آب شور در تولید محصول کمک می‌کند. مزایای پیش‌بینی‌شده از شیوه‌های مدیریت خاک برای تسهیل استفاده ایمن از آب شور برای آبیاری محقق نخواهد شد مگر اینکه کودهای مغذی برای گیاه تأمین شود. آبیاری با آب شور حاوی فسفر و پتاسیم برای بهره‌وری بهینه محصول ضروری است.
شکل 1- گندم یکی از مهم‌ترین مواد غذایی مردم دنیا
توصیه‌های در رابطه با شرایط کشت گندم در خاک های شور
- انجام تسطیح مناسب اراضی: به‌طورکلی، بدون توجه به روش تهیه زمین، تسطیح مناسب در شرایط شور از اهمیت بالاي برخوردار است. تسطیح و ایجاد شرایط مناسب جهت پیشروي یکنواخت آب در کرت‌های بزرگ می‌تواند در جهت توزیع یکنواخت آب در سطح مزرعه و درنهایت ایجاد شرایط سبز یکنواخت مؤثر واقع شود. تأثیر این امر به‌خصوص در شرایط خاك شور که تجمع املاح در نقاط مرتفع، مانع سبز شدن یکنواخت گیاه می‌گردد، اهمیت دارد.
- آبشویی: انجام یک‌بار آبشویی قبل از کاشت گندم و در صورت امکان با آب باکیفیت مناسب سبب می‌گردد تا نمک‌های تجمع یافته در محل بستر بذر آبشویی گردد و درنتیجه درصد بوته‌های سبز شده در واحد سطح افزایش یابد.
- تاریخ کاشت: با توجه به اینکه شوري باعث تأخیر در زمان سبز شدن بذر می‌گردد کاشت گندم در زمان مناسب از اهمیت بالایی برخوردار است. تأخیر در کاشت و هم‌زمانی مرحله جوانه‌زنی با درجه حرارت پایین باعث می‌شود که مدت‌زمان خروج جوانه از خاك افزایش‌یافته و درنتیجه بذور جوانه‌زده بیشتر در معرض بیمارهای قارچی قرار گیرند، بنابراین تراکم بوته به‌شدت کاهش می‌یابد. نظر به اینکه تاریخ کاشت در گندم تحت شرایط خاك ازنظر میزان شوري قرار نمی‌گیرد. کاشت گندم در این مناطق، مطابق شرایط متعارف و با توجه به تاریخ کاشت عرف منطقه هست.
- میزان بذر: مقدار بذر مورداستفاده برای کشت گندم در شرایط شوری باید بیش از مقدار آن در شرایط غیر شورباشد.
- نوع بذر : استفاده از ارقامی که مقاوم‌تر به شوری هستند و در کل عملکرد بالاتری دارند در شرایط شوری خاک توصیه می‌گردد.
- تراکم بوته: مهم‌ترین عامل در داشتن زراعت موفق در شرایط شور، داشتن درصد سبز قابل‌قبول هست. به‌طورکلی، مدیریت‌های دیگر نظیر تغذیه صحیح، روش آبیاري مناسب و حتی استفاده از ارقام با پتانسیل بالا زمانی مؤثر خواهند بود که در ابتدا درصد سبز قابل‌قبولی در مزرعه به وجود آمده باشد. علاوه بر مواردي مانند تسطیح مناسب زمین، تاریخ کاشت و آبشویی قبل از کاشت عوامل دیگري مانند استفاده از رقم مناسب بذر گواهی‌شده، و میزان بذر مصرفی می‌تواند به‌شدت بر تعداد بوته‌های سبز شده در شرایط شور تأثیر داشته باشد.
- عمق و روش کاشت: بهترین عمق کاشت گندم 3 تا 5 سانتی‌متر هست. بـا توجـه بـه تجمع شوري بر روي رأس پشته‌ها، کاشت گندم به‌صورت جوي و پشته‌ای در این شرایط توصـیه نمی‌شود. بهترین روش کاشت گندم در شرایط خاک شور کشت نواري و یا کرتـی هست.
- آبیاری: در صورت دسترسی به منابع آب غیر شوربا توجه به حساسیت به شوري گندم در مراحل اولیه رشد به‌منظور افزایش درصد بوته‌های سبز شده می‌توان خاک‌آب (آبیاري اول) و پی آب (آبیاري دوم) را با آب باکیفیت مناسب‌تری انجام داد.
انجام آبیاري دوم به فاصله 7-5 روز پس از آبیاري اول به‌ویژه در مناطقی که امکان استفاده از آب باکیفیت براي آبیاري اول و دوم وجود ندارد، توصیه می‌گردد. در این صورت، ضرورت دارد مقدار کود نیتروژنی که معمولاً در زمان کاشت مصرف می‌گردد، همراه با آبیاري دوم به مزرعه اضافه گردد تا از آبشویی آن جلوگیري به عمل آید. با توجه به راندمان پائین آبیاري در مزارع کشور و تأمین شدن نیاز آبشویی از این طریق، افزایش میزان عمق آب آبیاري در شرایط شور به‌منظور تأمین نیاز آبشویی توصیه نمی‌گردد.
آبیاري بر مبناي نیاز آبی گیاه به‌خصوص در شرایط شور براي جلوگیري از وارد آمدن تنش شوري به گیاه اهمیت
فوق‌العاده‌ای دارد. بنابراین می‌توان با آبیاري به‌موقع در مراحل حساس رشد گندم به تنش، نظیر مرحله ظهور سنبله و پر شدن دانه‌ها از بروز تنش مضاعف به گیاه جلوگیري کرد. کوتاه کردن دور آبیاری برای حفظ رطوبت خاک و جلوگیری از تجمع نمک در سطح خاک نیز در چنین شرایطی توصیه می‌شود.
- نیاز کودي: تغذیه گیاه گندم مشابه سایر گیاهان به‌شدت به پتانسیل تولید گیاه، توانایی خاك در فراهم نمودن عناصر غذایی موردنیاز گیاه (سطح اولیه حاصلخیزي خاك) و سایر مدیریت‌های مزرعه مانند مدیریت آبیاري بستگی دارد. لذا آگاهی از پتانسیل تولید گیاه و انجام آزمون خاك جهت مدیریت بهینه کودي کاملاً ضروري هست.
با توجه به اینکه اکثر خاکهای ایران ازنظر مواد آلی فقیر بوده و میزان مواد آلی آن‌ها عموماً کمتر از نیم
درصد هست. لذا کمبود نیتروژن در اکثر مزارع مشاهده می‌شود و مصرف کودهاي نیتروژنی در اکثر اراضی شور و غیر شوري که میزان ماده آلی آن‌ها پایین است ضرورت دارد. توصیه می‌شود کودهاي نیتروژنی با توجه به زمان و تعداد آبیاری‌ها به‌صورت تقسیط و در چند مرحله مصرف شود. کودهاي نیتروژنی باید به نحوي مصرف شوند که در مراحلی از رشد که شدت رشد رویشی گیاه زیاد است ( در اواخر مرحله پنجه‌زنی و شروع طویل شدن ساقه) به میزان مناسب در اختیار گیاه قرار گیرد. زردي عمومی به‌ویژه زردي برگ‌های مسن‌تر و رشد رویشی کم گیاه از علائم ظاهري کمبود نیتروژن هست که می‌تواند علامتی براي نیاز به کود نیتروژن باشد.
- زمان برداشت: با توجه به اینکه در شرایط شور گندم زودتر دوره رشد خود را به اتمام می‌رساند، لازم است براي جلوگیري از ریزش آن و خسارت‌های ناشی از حمله پرندگان، برداشت زودتر انجام گردد. اگرچه بهترین زمان برداشت گندم مطابق شرایط متعارف زمانی خواهد بود که رطوبت دانه نزدیک به 14 درصد باشد.
شکل 2- کاهش عملکرد ناشی از عدم مدیریت صحیح در شرایط شوری خاک
